اثر معکوس یا اثر پس‌زدگی (Backfire effect) اصرار فرد به پذیرش باورها و نظر خودشه. این سوگیری شناختی باعث میشه که حتی وقتی ثابت میشه نظرمون اشتباهه، باز هم پافشاری کنیم. بچه‌ها مثال خیلی خوبی از این خطای شناختی هستن. فرض کنین بچه‌ای داره اسباب بازیش رو خراب میکنه، بهش میگین که طرز استفاده درستش چطوریه. اما اون قبول نمیکنه و اتفاقا بیشتر اون کار اشتباه رو تکرار میکنه. به این حالت میگن اثر نتیجه معکوس. که البته فقط مختص بچه‌ها نیست. بزرگترها هم همونطورن. نمونه‌هاش رو در مورد واکسیناسیون کرونا خیلی می‌بینیم. خیلی‌ها حاضر نیستن به بچه‌هاشون واکسن بزنن چون فکر می‌کنن اوتیسم می‌گیرن. یا فکر می‌کنن خودشون واکسن بزنن دچار آلزایمر میشن.

اثر معکوس یا پس‌زدگی چیه؟

عقل سلیم میگه وقتی شواهد و اطلاعاتی رو دریافت کردی که برخلاف باورهات بود، اول خوب اونها رو بالا و پایین کن و بعد اگه واقعا دیدی درستن، قبول‌شون کن. اما این سوگیری شناختی نمیذاره ما بر اساس منطق عمل کنیم.

یعنی وقتی افراد با چیزی خلاف باورهاشون مواجه میشن، گارد می‌گیرن و حاضر نیستن واقعیت رو قبول کنن، تازه بیشتر از قبل از موضع‌شون دفاع می‌کنن. این مساله به خاطر اثر نتیجه معکوس یا اثر پس‌زدگی هستش.

سوگیری شناختی اثر معکوس به خاطر میل انسان به حفظ نظرات و باورهای خودش اتفاق میوفته، حتی اگه شواهد متناقضی رو دریافت کنه. این اثر، یک واقعیت مهم رو به ما نشون میده که وقتی کسی به چیزی باور داره، هرچقدر هم شما دلیل بیارین تا متقاعدش کنین که اشتباه فکر می‌کنه، بی‌فایده است و نمی‌تونین نظرش رو عوض کنین. حتی باعث میشید که اون فرد بیشتر از قبل روی اعتقاداتش پافشاری کنه.

چرا افراد اثر نتیجه معکوس رو تجربه می کنن؟

معمولا ما آدم‌ها وقتی با چیزی مواجه می‌شیم که خلاف باورهای چندین ساله‌مونه، احساس خطر می‌کنیم و موضع‌گیری می‌کنیم. به همین خاطره که تغییر نظر افراد قدیمی و مسن‌تر سخته. چون حاضر نیستن چیزی که سالها باور داشتن رو کنار بذارن و یه چیز جدید رو جایگزینش کنن. در واقع، اینجاست که افراد، اثر پس‌زدگی رو تجربه می‌کنن. اگه درک درستی از این اثر داشته باشیم، می‌تونیم تصمیمات خیلی بهتر و منطقی‌تری بگیریم.

اهمیت اثر معکوس یا پس زدگی

درک اثر سوگیری شناختی نتیجه معکوس از دو جهت مهمه.

اول اینکه نشون میده ما خیلی نمیتونیم باعث بشیم که افراد تغییر عقیده بدن؛

دوم اینکه نشون میده ما از باورهامون برای ارزیابی اطلاعات استفاده می‌کنیم.

این اثر در زمینه‌های مختلف حائز اهمیته. یکی از حوزه‌های مهم و تاثیرگذار، توی انتخابات هست که افراد از جناح‌های سیاسی مختلف حمایت می‌کنن. یا حتی در فوتبال. و مثال‌های خیلی زیادی هست که همگی اهمیت اثر معکوس رو نشون میدن. آگاهی داشتن به این اثر می‌تونه کمک زیادی در تصمیم‌گیری‌های افراد بکنه. بیاین ببینیم چطور می‌تونیم این اثر رو کاهش بدیم.

چطور اثر معکوس رو کاهش بدیم؟

• باید تمرین کنیم که خودمون رو نقد کنیم، انتقاد‌پذیر باشیم و یا حتی باورهامون رو تغییر بدیم.
• وقتی اطلاعات جدیدی رو دریافت می‌کنیم، بدون بررسی و فکر کردن، کورکورانه باهاش مخالفت نکنیم. اول خوب گوش کنیم، بعد پیش خودمون تحلیل کنیم و بعد تصمیم بگیریم که نظرمون رو عوض کنیم یا نه.
• برای اینکه سوگیری شناختی اثر پس‌زدگی رو هم توی دیگران فعال نکنید، باید صبور و با سیاست باشید. اجازه بدین خودشون متوجه بشن که اشتباه میکنن. بذارید حرفشون رو بزنن و بعد سوال بپرسید. اینطوری طرف مقابل موضع‌گیری نمیکنه و میفهمه که قصد ندارید تخریبش کنید. البته باید حواستون به لحن صبحت هم باشه.

اثر معکوس توی فروش هم خیلی مهمه. وقتی متوجه شدید که مشتری یه باور اشتباه داره، مستقیما باهاش مخالفت نکنین. اجازه بدین حرفش رو بزنه، بدون اینکه حرفش رو قطع کنین، خوب به حرفاش گوش بدین. بعد ازش چند تا سوال بپرسین و صبور باشید تا جواب بده. اینطوری متوجه اشتباهش میشه، و اگه آدم منطقی‌ای باشه، حرف‌تون رو قبول می‌کنه.